Jacek Malczewski to artysta niezwykły, bezkompromisowy w swoim widzeniu świata. Pomimo silnych wpływów Jana Matejki oraz innych nauczycieli zdecydował się on porzucić wszystkie narzucane mu wzorce i wybrać własną, zupełnie niezależną drogę artystyczną, która zaowocowała unikalnymi obrazami symbolistycznymi.
Jacek Malczewski przyszedł na świat 15 lipca 1854 roku w Radomiu, w domu Juliana oraz Marii z Korwin Szymanowskich. Z uwagi na fascynację ojca Jacka poezją romantyczną, w rodzinie Malczewskich często czytane były dzieła Dantego i Szekspira, do których malarz odnosił się będzie później w swej twórczości.
W 1867 roku Jacek Malczewski opuścił dom rodzinny i przeniósł się do majątku wuja – Feliksa Karczewskiego w Wielgiem, gdzie wraz z kuzynami przygotowywał się do rozpoczęcia nauki w gimnazjum. Wtedy też chłopiec doświadczył w całej okazałości radości i trudów życia wiejskiego. Odkrył on tradycje oraz obyczaje królujące na wsi, a także zakochał się w pięknie rodzimej przyrody. Wtedy to właśnie po raz pierwszy spróbował swoich sił w malarstwie i stworzył obrazy, na których przedstawiał naturę oraz kopiował ryciny Gustawa Dore’a. Malczewski przyznał później, że to właśnie pobyt w Wielgiem wpłynął na ukształtowanie się jego osobowości oraz dał mu wiele inspiracji, które wykorzystane zostały w późniejszej twórczości.
Jacek Malczewski uczęszczał do gimnazjum św. Jacka, które słynęło ze swej renomy jednej z najlepszych szkół w Krakowie. Opiekę nad jego edukacją sprawował wtedy wciąż Adolf Dygasiński, który wcześniej uczył artystę przyrody. W 1872 roku Jacek Malczewski zaczął uczęszczać do Szkoły Sztuk Pięknych, gdzie jako wolny słuchacz poznawał tajniki malarstwa. Wtedy też jego talent został dostrzeżony przez Władysława Łuszczkiewicza, a następnie Jana Matejkę, który zaczął nalegać, by młody malarz porzucił naukę w gimnazjum i oddał się całkowicie studiom w szkole artystycznej.
Zgodnie z życzeniem Matejki, w 1873 roku Malczewski został studentem Szkoły Sztuk Pięknych. Niestety jednak już po krótkim czasie artysta zaczął żałować decyzji o kontynuowaniu nauki w szkole artystycznej. W wieku 21 lat przeżył on kryzys światopoglądowy, w wyniku którego zniechęcił się do Szkoły Sztuk Pięknych, jak również dotychczasowego opiekuna artystycznego – Jana Matejki. Młody Malczewski zapragnął, by jego sztuka stała się bardziej niezależna. Nie chciał już dłużej podpierać się radami autorytetów w dziedzinie malarstwa, marzył bowiem o wykształceniu własnego, odrębnego stylu, za pomocą którego będzie mógł przelewać na płótno swoje odczucia i sposób widzenia świata. Jedyną szansę na zdobycie niezależności artystycznej widział on w podróży zagranicznej, która doszła do skutku w 1876 roku. Jacek Malczewski udał się do Paryża, gdzie podjął naukę w pracowni Ernesta Lehmanna, a w wolnym czasie zwiedzał muzea, galerie i na wszelkie możliwe sposoby starał się zgłębić istotę współczesnego malarstwa.
Pomimo licznych wrażeń i możliwości zaistnienia w europejskiej stolicy sztuki, tęsknota za ojczyzną wzięła górę i w 1877 roku artysta wrócił do pracowni Jana Matejki. Zanim jednak przyjechał do Polski, stworzył koncepcje dwóch słynnych obrazów – „Śmierci Ellenai” i „Niedzieli w kopalni”.
Kolejne lata upłynęły malarzowi na podróżowaniu, zwiedził on między innymi Włochy, Azję i Francję. W międzyczasie, w 1884 roku, umarł ojciec artysty, z którym Jacek Malczewski był bardzo związany. To dramatyczne wydarzenie odbiło się na twórczości malarza, odtąd bowiem w jego obrazach, oprócz inspiracji antykiem oraz polskim folklorem na stałe zagościł motyw śmierci.
Twórczość Jacka Malczewskiego zaczęła cieszyć się coraz większym uznaniem krytyków. Jego obrazy stały się jeszcze bardziej rozpoznawalne po tym, jak porzucił on realizm i zafascynował się symbolizmem – miało to miejsce w latach 1894-1897.
Jacek Malczewski był nie tylko malarzem, ale również pedagogiem. Wykładał on na kursach im. Baranieckiego, a także uczył w studentów Szkoły Sztuk Pięknych. W 1897 roku artysta został jednym z członków Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, zwanego „krakowską secesją”.
Profesura w Szkole Sztuk Pięknych nie trwała długo, ponieważ już w 1900 roku Malczewski pokłócił się z Julianem Fałatem i odszedł z uczelni. Ten incydent nie przeszkodził mu jednak w zdobywaniu coraz większej sławy i odbieraniu kolejnych nagród za działalność artystyczną. Po zakończonej sukcesem wystawie we Lwowie w 1903 roku nastąpił najbardziej dojrzały okres w twórczości malarza. Jego muzą była wtedy Maria Balowa, która szybko stała się kochanką artysty, co zrodziło wiele kontrowersji i plotek od których trząsł się cały Kraków.
W 1910 roku Malczewski raz jeszcze powrócił na Akademię Sztuk Pięknych, aby kilka lat później zostać jej rektorem. Podczas pełnienia funkcji profesora malarz odniósł kolejny sukces artystyczny, którym było zorganizowanie indywidualnej wystawy w Pawilonie Wiedeńskiej Secesji.
Po I wojnie światowej Malczewski zaczął prowadzić rozrachunek ze swoim dotychczasowym życiem i twórczością – jego efektem jest między innymi cykl obrazów „Moje życie”. Niebawem powstaje także tryptyk „Mój pogrzeb” oraz duża ilość autoportretów.
Jacek Malczewski był niewątpliwie artystą docenionym za życia. Świadczą o tym choćby liczne nagrody, które mu przyznawano – wystarczy tu wymienić order Polonia Restituta IV klasy, nagrodę artystyczną miasta Warszawy oraz Wielki Złoty Medal otrzymany na powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu.
Pod koniec życia artystę spotkał prawdziwy dramat – pogorszenie wzroku, a później także jego utrata. Pozbawiony możliwości przelewania swych niezwykłych wizji na płótno Malczewski umarł 8 października 1929 roku.
Nina Kinitz 19 listopada 2008
Bibliografia: Jacek Malczewski , red. E. Dołowska [w:] „Wielcy malarze. Ich życie, inspiracje i dzieło”, 2000, nr 92.
