Najstarszy zachowany odpis tego wiersza pochodzi z 1483 roku (znajduje się w Bibliotece Kapitulnej w Krakowie, sygn. 223). Autor mógł być szlachcicem (na co wskazywać może poruszana tematyka oraz sposób wypowiadania się o tytułowych kmieciach), ale mógł pochodzić tez z innej grupy stanowej – podmiot mówiący w wierszu sam siebie nie stawia w najlepszym świetle, skoro nie potrafi sobie poradzić ze skandalicznym zachowaniem swoich poddanych.
Cały utwór liczy 26 wersów i w humorystyczny sposób przedstawia różnego rodzaju sposoby, do których uciekają się chłopi, aby uchylić się od odrobienia pańszczyzny. Przymusowo spełniane obowiązki opóźniane są przez kmieci celowo, poprzez zbyt późne wychodzenie w pole (w. 1-6), udawanie naprawiania sprzętów potrzebnych do pracy (w. 7-10), zabierania do pracy chorych zwierząt (w. 11-12). Pilnowani chłopi pracują, natomiast pozbawieni czujnego oka pana – porzucają swoje zajęcia (w. 15-22). Ponieważ wszytko to chłopi robią celowo (celowość podkreślona jest w wierszu kilkakrotnie); autor nazywa ich chytrymi, umyślnie źle pracującymi pachołkami. Ten realistyczny obraz życia na wsi XV wieku wyrasta z konwencji literatury stanowej, która charakteryzowała się dążeniem do stanowej identyfikacji ze swoją warstwą społeczną (chłopi przeciwko panom). Innym przykładem utworu wyrastającego z konwencji literatury stanowej jest „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”.
Pod względem budowy „Satyra na leniwych chłopów” jest dość prostym, parzyście rymowanym ośmiozgłoskowcem (z niewielkimi odstępstwami do dziewięciozgłoskowca). Zastosowany język jest zbieżny z mową potoczną, co doskonale komponuje się z poruszaną tematyką. W XIX wieku wydawca utworu nazwał go „satyrą” (nazwa tak bardzo się rozpowszechniła, że dziś najczęściej utwór występuje pod tym tytułem). Pomimo zawartego w wierszu swoistego komizmu, utworu nie można identyfikować z tym gatunkiem literackim. Satyra z założenia ma piętnować przedstawione w niej zjawiska społeczne, ma je ośmieszać poprzez przesadne ich uwypuklanie. I pod tym względem tytuł mógłby mieć swoje uzasadnienie. Istotą satyry jest jednak krytyczne stanowisko autora do prezentowanego zagadnienia. Natomiast postawa naiwnego pana, który pozwala na takie zachowanie chłopów, kłóci się z założeniami gatunku satyry. Brak w wierszu krytycyzmu, pojawia się co najwyżej spostrzegawczy obserwator świata, dobrze znający ówczesną wieś polską i realia dnia codziennego.
Agata Ignatowicz 2008.06.19
